Muqdisho (Raxanreeb online) – Hanjabaado ay isweydaarsadeen Masar iyo Itoobiya, kadib shixnad hub ah iyo ciidamo la sheegay in Qaahira ay geysay Soomaaliya u dhow, ayaa dhalisay cabsi laga qabo dagaal dhexmara labada waddan ee ugu dadka badan Afrika.

Itoobiya iyo Masar ayaa sanado badan isku heystay kadib markii ay ku guuldareysteen inay xaliyaan khilaafkooda ka dhashay biyo xireenka ay Itoobiya ka sameyneyso wabiga Niil. Balse khilaafkooda ayaa sii kordhay maalmihii la soo dhaafay iyadoo Masar ay xiriir dhow la sameysatay dalka deriska la ah Itoobiya ee Soomaaliya.

Masar ayaa todobaadkii hore shixnado isugu jira qoryo iyo rasaas u soo dirtay Soomaaliya, waxaana la qorsheynayaa in 10,000 oo askari la geeyo Soomaaliya dhamaadka sanadkan iyadoo la raacayo heshiis cusub oo lagula dagaalamayo maleeshiyada Islaamiga ah ee Al-Shabaab ee ka dagaalanta gudaha Soomaaliya, sida ay sheegtay warbaahinta Soomaalida. Wargeys ka soo baxa Imaaraatka Carabta ayaa sheegay in boqolaal ka tirsan Kumaandooska Masar ay horay u soo gaareen Soomaaliya.

Hawlgalka, oo bedeli doona ciidamada Itoobiya ee ka mid noqon doona ciidamada nabad ilaalinta Afrikaanka ah ee ku sugan Soomaaliya, ayaa noqon doona hawlgalkii militari ee ugu weynaa ee Masar ay sameyso muddo tobanaan sano ah. Waxay ku hanjabtay inay Itoobiya ka saari doonto doorkeedii soo jireenka ahaa ee ahaa wakiilka reer galbeedka iyo ilaaliyaha xasiloonida Geeska Afrika – doorkaas oo horeba khatar ugu ahaa dagaallo gobolka ka dhacay Itoobiya sannadihii u dambeeyay.

Wasaaradda arrimaha dibadda ee Itoobiya ayaa ka jawaabtay heshiiska Masar iyo Soomaaliya iyadoo ka digtay in Itoobiya “aanan hawl-la’aan istaagi karin, halka kuwa kale ay qaadayaan tallaabooyin ay ku khalkhalgelinayaan gobolka.” Waxa ay wacad ku martay inay jiri doonto “caabuqooyin aad u xun” oo loogu talagalay “xoogga isku dayaya inay huriyaan xiisadaha.”

Masar wax yar oo rasmi ah kama aysan hadlin ciidamadeeda Soomaaliya, balse waxay soo saartay hanjabaad iyada u gaar ah oo ka dhan ah Itoobiya.

Waraaq uu u diray Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay toddobaadkan, Wasiirka Arrimaha Dibadda ee Masar, Badr Abdelatty, wuxuu ku sheegay in dalkiisu “u diyaar u yahay inuu qaado dhammaan tallaabooyinka” si uu u difaaco danaha uu ka leeyahay khilaafka Itoobiya ee ku saabsan biyo-xireenka webiga Niil.

Waxa uu rajo xumo ka muujiyay wada xaajoodka daba dheeraaday ee lagu guul dareystay in lagu soo afjaro khilaafka 13 sano ka dib. Dhismihii ugu dambeeyay ee biyo-xidheenka ayaa ah “sii wadida habka kicinta ah ee Itoobiya ee ku wajahan deriskeeda” wuxuuna “halis ku yahay xasiloonida gobolka,” ayuu ku sheegay warqadda.

Haddii uu khilaaf ka dhex qarxo labada dal, waxa dhici karta in dagaalku uu yahay Soomaaliya oo Masar u soo jeesatay inay ka hesho taageero milateri, ka dib markii ay si cadho leh ugu cambaaraysay Itoobiya heshiiska ay la gashay maamul-goboleedka Soomaaliyeed ee Somaliland, horaantii sannadkan.
Itoobiya waa dal aan bad lahayn, waxayna mudnaan gaar ah siisay in ay saldhig ciidan ku yeelato badda cas. Sida uu dhigayo heshiiskan muranka badan dhaliyay, waxa uu dhigayaa in Somaliland aqoonsi diblumaasiyadeed u fidiso madax-banaanida Somaliland si ay u hesho deked ku taal gobolka gooni-goosadka ah, oo ay Soomaaliya u aragto qayb ka mid ah dhulkeeda.

Todobaadkan dhamaadkiisa, TV-ga qaranka Soomaaliya ee SNTV waxa uu bilaabay baahinta heeso dagaal iyo fariimo si toos ah loogu xasuusto dagaalkii 1977-kii oo ay Soomaaliya ku soo duushay Itoobiya oo ay ciidankeeda la dagaalamaysay muddo siddeed bilood ah.

“Dib u dhac ku yimid 1977dii iyadoo Ciidankeena Qaranku ay diyaar u yihiin inay ilaaliyaan oo difaacaan madax banaanida, midnimada, iyo wadajirka dhulkeena,” SNTV ayaa ku sheegay qoraal ay soo dhigtay baraha bulshada Axadii. Boostada ayaa lagu soo bandhigay muuqaal muujinaya ciidammadii Soomaaliya oo socod ku maray 1977-kii iyo heeso dagaal oo waagii.

Telefishinku wuxuu kaloo dadka Soomaaliyeed ku boorriyay inay ka jawaabaan hamiga aan la gaari karin ee xoogagga dibadda – tilmaan kale oo cad oo ku aaddan Itoobiya.

Falanqeeyayaasha qaar ayaa dib u xasuustay duulaankii ay ciidamada Itoobiya kusoo qaadeen dalka Soomaaliya sanadkii 2006-dii, markaasoo ciidamadooda ay dalka u soo galeen sidii ay uga saari lahaayeen dowlad Islaami ah oo ka dhisan caasimadda Muqdisho. Xaalad la mid ah ayaa suurtagal ah mar kale hadda, qaar ayaa yiri.

Itoobiya ayaa weli waxaa Soomaaliya kaga sugan dhowr kun oo askari iyadoo heshiisyo kala duwan oo dhanka ammaanka ah iyo nabad ilaalin ah ay ka joogaan Soomaaliya, balse dowladda Soomaaliya ayaa sheegtay in Itoobiya ay qasab ku tahay inay ciidamadaas kala baxdo.

Go’aanka Soomaaliya ay ugu ogolaatay ciidamada Masar dhulkeeda ayaa dad badan loo arkaa mid muujineysa dareenka Itoobiya ka dhanka ah ee sii kordhaya ee labada dal. Midowga Afrika ayaa wajihi doona loolan adag “si looga hortago dagaal ka dhan ah webiga Niil,” sida uu sheegay Martin Kimani, safiirkii hore ee Kenya u fadhiyay Qaramada Midoobay, qoraal uu soo dhigay baraha bulshada Axaddii.

Masar ayaa u aragta biyo-xireenka Itoobiya ee wabiga Niil mid khatar ku ah biyaheeda, balse Itoobiya waxa ka go’an inay dhamaystirto biyo-xidheenka si ay u xoojiso awoodeeda koronto ee ay aadka ugu baahan tahay.

Suxufiga Masar, ahna falanqeeye siyaasadeed, Khaled Mahmoud, oo la hadlayay telefishinka Al Carabiya, ayaa sheegay in Qaahira ay ka fiirsaneyso “dhammaan fursadaha” la macaamilka Itoobiya.

“Ka gudubka diblomaasiyadeed una gudubtay qalab milatari waxay la macno tahay in Masar lagu qasbi karo in ay qaado tillaabo millatari, sababtuna waa is-diiddannimada Itoobiya,” ayuu ku yiri farriin uu soo dhigay baraha bulshada Isniintii.

“Fariinta Masar ay u dirtay Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay waxay ka tarjumaysaa isbeddelka laga beddelay istiraatijiyadda lagu xakameynayo Itoobiya oo loo beddelay weji cadaadis la saarayo ka hor intaysan u dhaqaaqin ka hortagga. Fariintan ayaa ah mid si adag u qoran oo ujeedadeedu tahay in beesha caalamka la gaarsiiyo in la gaaray waqtigii la dhameyn lahaa wada xaajoodyadii aan miro dhalka lahayn ee socday muddo 13 sano ah. Haddii kale, Qaahira waxay ku qasbanaan doontaa inay danaheeda u ilaaliso sida ay u aragto lagama maarmaan.”