Muqdisho (Raxanreeb online) – Masar iyo Suudaan ayaa laba jibaaray diidmadooda ku aaddan heshiiska cusub ee la ansixiyay ee qaab dhismeedka iskaashatada dooxinta webiga Niil (CFA), taasoo calaamad cusub u noqonaysa muranka gobolka ee muddada dheer soo jiitamayay ee ku saabsan kheyraadka biyaha. Hadda oo ay ansixiyeen lix waddan oo kor u kaca, CFA waxay si rasmi ah u dhaqangashay Oktoobar 13keedii, taas oo sii qoto dheeraysa kala qaybsanaanta u dhaxaysa waddamada webiga Niilka.

Qaahira iyo Khartoum, oo taariikh ahaan ah ciyaartoyga ugu awoodda badan doodda biyaha Niil, ayaa soo saaray bayaan wadajir ah ka dib markii ay Masar iyo Suudaan ku kulmeen shir ay ku yeesheen Qaahira 11-12 Oktoobar. Farriintoodu waxay ahayd mid aan mugdi ku jirin: Ansixinta CFA waxay halis gelinaysaa dheelitirnaanta jilicsan ee gobolka. Labada waddan waxay ku baaqeen in dib loo soo celiyo Hindisaha Basin Niil ee 1999-kii (NBI), iyaga oo u ololeynaya qaab-dhismeed loo dhan yahay oo ka hortagaya ficillada hal dhinac ah ee ay qaadaan waddamada koraya. “Guddiga lixda gobol ee ku salaysan CFA-da aan dhamaystirnayn ma matali karaan danaha webiga Niil oo dhan,” ayaa lagu yiri bayaanka.
War saxaafadeedka ayaa lagu sheegay in lix xubnood oo cusub oo ka kooban guddiga dooxinta webiga Niil, oo ka dhashay CFA, ay ka gaabiyeen inay matalaan danaha dhammaan dalalka webiga Niil. “Tani ma aha heshiis u hadli kara dhammaan dooxada Niilka,” PJTC ayaa ku dhawaaqday, taasoo shaki gelisay sharcinimada hay’adda cusub.
Ansixinta CFA ee ay ansixiyeen Ethiopia, Kenya, Tanzania, Rwanda, Burundi, iyo Uganda ayaa gogol xaar u fidiyay xiisadaha gobolka. Iyadoo heshiisku ujeedadiisu tahay in la dhiso Guddiga Dooxada Niilka si ay u kormeeraan qaybsiga biyaha ee loo siman yahay, diidmada Masar iyo Suudaan waa caddahay: waxay u arkaan CFA inay tahay caqabad toos ah xuquuqda biyaha taariikhiga ah ee lagu xaqiijiyay heshiisyadii 1929 iyo 1959-kii gumeysiga ee webiga Niil. Heshiisyada, oo u qoondeynaya inta badan biyaha Niilka Masar iyo Suudaan, ayaa weli ku jira sharciga caalamiga ah.

Diidmada Masar ee CFA waxay salka ku haysaa ku tiirsanaanta webiga Niil ee 98% biyaheeda. Madaxweyne Abdel Fattah Al-Sisi ayaa arrintan ku nuux-nuux saday khudbadii uu dhawaan ka jeediyay todobaadka biyaha ee Qaahira, isagoo sheegay in ammaanka biyuhu uu yahay mudnaanta koowaad ee Masar. “Ma awoodi karno in aan lumino hal dhibic oo biyo ah,” ayuu yidhi, isaga oo ku celceliyay welwelka waddanku ka qabo dhismaha biyo-xidheenka Grand Renaissance Dam ee Itoobiya – dadaalka weyn ee tamarta biyaha oo noqday calaamad qaran oo casri ah iyo madaxbannaani. Si kastaba ha ahaatee, biya xidheenku waxa uu u taagan yahay khatar jirta Masar iyo Suudaan, isaga oo dhimaya gacan ku haynta webi ay ku tiirsanaayeen kun sano.
Ansixinta CFA ee ay ku ansixiyeen dawladaha koraya, oo ay ku jiraan Itoobiya, Ruwaanda, iyo Kenya, waxa ay kicisay burbur siyaasadeed iyo siyaasad juqraafiyeed. Itoobiya ayaa u aragta CFA iyo biyo xireenka mid muhiim u ah horumarkeeda dhaqaale, halka Masar ay xoojisay xulafada ay la leedahay dowladaha kale ee Afrika oo ay ku jirto Soomaaliya, si looga hortago saameynta Itoobiya.

Dhinaca kale, Ra’iisul Wasaaraha Itoobiya Abiy Axmed ayaa ansixinta CFA ku tilmaamay tallaabo taariikhi ah oo loo qaaday in si siman loo qeybsado deeqaha webiga Niil. “Waxaan ku midaysannahay aragtideena ku aaddan horumar waara, halkaas oo dhammaan waddamada webiga Niilka ay ka faa’ideystaan,” ayuu yiri Abiy horaantii sanadkan. Erayadiisa, si kastaba ha ahaatee, ma fududayn xasilloonida sii kordheysa ee hoosta.

Saamaynta guud ee juqraafiga siyaasadeed ee muranka Niil ayaa sidoo kale muuqata. Bishii Agoosto, Qaahira iyo Muqdisho waxay kala saxiixdeen heshiis iskaashi milateri si looga hortago saameynta Itoobiya ee Geeska Afrika. Soomaaliya ayaa soo dhaweysay yabooha Masar ee ah in la geeyo ciidamo nabad ilaalin ah oo qeyb ka ah howlgalka Midowga Afrika ee lagu taageerayo xasilinta Soomaaliya (AUSSOM), kuwaas oo bedeli doona howlgalka ATMIS-ka ee waqtigiisu dhamaaday bisha December.
Arrintan ayaa daba socota shir saddex geesood ah oo ka dhacay magaalada Asmara ee dalka Eritrea, halkaasoo madaxda Soomaaliya, Masar iyo Ereteriya ay ballan qaadeen inay xoojinayaan iskaashiga dhinaca ammaanka. Faragelinta Milatari ee Masar ee sii kordhaysa ee Soomaaliya, oo ay ku jiraan shixnadaha Hubka iyo Nabad-ilaalinta, ayaa loo arkaa inay lid ku tahay saamaynta Gobolka Itoobiya, gaar ahaan ka dib markii ay Itoobiya saxeexday Heshiis Is-afgarad ah oo ku saabsan gelitaanka Xeebaha Somaliland oo ay ka samaysanayaan Saldhig Ciidan. Itoobiya ayaa walaac ka muujisay doorka Masar ee Soomaaliya, iyadoo ka cabsi qabta inay khalkhal geliso xasiloonida gobolka, ayna halis gasho danaheeda istiraatijiyadeed, oo ay ku jiraan marin u helka Badda Cas iyo Biyo xireenka Grand Ethiopian Renaissance Dam (GERD).