Muqdisho (Raxanreeb ) – Muqdisho – January 1, 2024, Ra’iisul Wasaaraha Itoobiya Abiy Axmed ayaa heshiis is-afgarad ah (MOU) la saxeexday Somaliland – oo ah gobol aan la aqoonsanayn oo ka go’ay Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya.Somaliland waxay Itoobiya u ogolaatay labaatan kiiloomitir oo dhul xeebeed ah oo ku taal gobolka Awdal muddo konton sannadood ah inay ka dhisto xarun ciidamamo badeed, taas oo beddelkeeda Itoobiya u aqoonsanayso Somaliland dal madaxbannaan. Dowladda Federaalka Soomaaliya oo ah dowladda uu caalamku aqoonsan yahay ayaa si kulul uga soo horjeestay heshiiska MOU oo ay ku tilmaantay mid aan waxba ka jirin. Beesha caalamka, oo ay ku jiraan Mareykanka, Midowga Yurub, Midowga Afrika, iyo Jaamacadda Carabta ayaa ku baaqay in la ixtiraamo madax-bannaanida iyo midnimada dhuleed ee Soomaaliya.

Somaliland oo ku dhawaaqday inay ka go’day Soomaaliya May 18, 1991. Ma jiro dal madaxbannaan oo aqoonsaday madaxbannaanidiisa, Somaliland waxa lagu tiriyaa gobol ka tirsan Soomaaliya. Somaliland waxa ay saldhig u tahay xudduudaha Maxmiyada Somaliland ee British Somaliland. Waxaa xornimada la siiyay June 26, 1960, waxayna la midawday dhulkii Qaramada Midoobay ee Soomaaliya July 1, 1960, si ay u abuurto Jamhuuriyadda Soomaaliya. Tani waa faahfaahin muhiim ah. Somaliland waxa ay ku doodaysaa in madaxbannaanideeda la qaatay 26-kii June 1960-kii, ka dib markii ay xornimada ka qaadatay Boqortooyada Ingiriiska, waxaanay ku doodaysaa inay dib ula soo noqotay madaxbannaanideeda 1991-kii.

Waxaan hadda ku jirnaa xilli ay khatar ku jirto nidaamka ku saleysan xeerarka. Heshiiska saldhiga ciidamada Somaliland iyo Itoobiya ayaa dhibaato juquraafiyeed ku ah Geeska Afrika iyo Badda Cas. Sharciga caalamiga ah wuxuu ka kooban yahay hababka sharci ee abuuritaanka iyo isbeddelka dawladaha. Xeerka heshiisyada iyo xeer-dhaqameedka caalamiga ah waxay ku xiran yihiin dawladaha madax-bannaan. Arrinka ugu weyn ee ina hor yaallaa waxa weeye Jamhuuriyadda Dimuqraadiga Federaalka Itoobiya ma u aqoonsan kartaa Somaliland qaran madaxbannaan. Si aan uga jawaabno su’aashan sharci, waa in aan baarnaa Xeerka Dastuuriga ah ee Midowga Afrika (“Sharciga Dastuuriga ah”) oo aan falanqeyno sharciga dhaqanka Afrika ee ogolaanshaha wadamada cusub.

WAA MAXAY XUDUUDDIISA 1960?

Janaayo 3, 2024, Afhayeenka Wasaaradda Arrimaha Dibadda ee Mareykanka, Matthew Miller, ayaa yiri “Mareykanku wuxuu aqoonsan yahay madaxbannaanida iyo wadajirka dhuleed ee Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya ee xuduudaheeda 1960.” Jamhuuriyadda Soomaaliya, oo la aqbaley Qarammada Midoobay 5-tii Luulyo 1960-kii. in la qabto afti dastuuri ah iyo afar doorasho qaran intii ay jirtay.

Jamhuuriyadda Soomaaliya waxay jirtay ilaa 1969-kii, ka dib waxaa dhacay inqilaab militari oo shuuci ah. Qaamuuska Marxist-ka oo raacaya, Jamhuuriyadda Soomaaliya waxaa loo beddelay Jamhuuriyadda Dimuqraadiga Soomaaliya. 1991kii, waxaa dhacday Jamhuuriyaddii Dimuqraadiga ahayd ee Soomaaliya, Soomaaliyana waxay noqotay dal la’aan. Sidoo kale Somaliland ayaa ku dhawaaqday inay ka go’day Soomaaliya sannadkii 1991-kii, balse ma jirto cid weli aqoonsan. Sanadkii 2012, Dowladda Federaalka Soomaaliya waxay noqotay dowladdii ugu horreysay ee caalamka laga aqoonsan yahay.[iii] Dastuurka Soomaaliya ee hadda jira wuxuu dhigayaa “Xuduudaha Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya waxay noqonayaan kuwii lagu tilmaamay Dastuurkii 1960-kii ee Soomaaliya.”[iv] Sidoo kale wuxuu dhigayaa “Dhulka Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya waa lama taabtaan lamana qaybin karo.”[v]

Mar haddii Jamhuuriyadda Soomaaliya ay ahayd dawladda keliya ee la oggolaaday ee Qarammada Midoobay (iyo Midowga Afrika), waxay ahayd midda keli ah. Haddaba, Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya waa dawladdii beddesha Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Soomaaliya iyo Jamhuuriyadda Soomaaliya, si la mid ah Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Federaalka Itoobiya waa dawladda beddeleysa Jamhuuriyadda Dimuqraadiga Shacabka ee Itoobiya iyo Boqortooyada Itoobiya.

2. XEERKA DHAQANKA AFRICA EE AQOONSIINTA DAWLADA XUBNAHA CUSUB.

Dawladaha kaliya ayaa awood u leh inay dhamaystiraan heshiisyada sida ku cad Axdiga Vienna ee Sharciga Heshiisyada.[vi] Heshiisyadu waxay ahaanayaan “habka ugu muhiimsan ee sharciga caalamiga ah lagu sameeyo.”[vii] Heshiisyada “waxay ka tarjumayaan ogolaanshaha rasmiga ah ee dawladaha ansixiyay si loogu xiro shuruudahooda.”[viii] Xeerka Dastuuriga ah ee Midowga Afrika, oo ah heshiis dhinacyo badan leh, ayaa dhigaya in “Ururku uu u shaqeeyo si waafaqsan mabaadiida soo socota:

(a) sinnaanta madaxbanaanida iyo ku tiirsanaanta Dawladaha xubnaha ka ah Ururka;

(b) ixtiraamka xuduudaha ka jira gaaritaanka madax-banaanida;

(g) Faragelin la’aanta Waddamada Xubinta ka ah arrimaha gudaha ee dowlad kale;”[ix]

1963-kii, Jamhuuriyadda Soomaaliya waxay noqotay dal asaastay Ururka Midowga Afrika (OAU) isla markaana saxiixday Sharciga Dastuurka. Midowga Afrika waa dhaxal-sugaha OAU, Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliyana waxay dhaxashay maqaamkeeda xubinta ah.[x]

Xeerka caalamiga ah ee dhaqanku “wuxuu ka soo baxaa hab-dhaqanka dawladda” wuxuuna “ xiraa dhammaan dawladaha aan ka soo horjeedin xeerka inta lagu jiro hannaanka dhisidda.”[xi] Afrika, samaynta dawlad-goboleedka waxay ku timi laba hab oo kala ah: ka-saarista ama goosashada. Labada waddan ee ugu cusub ururka Midowga Afrika waa Eritrea (1993) iyo Koonfurta Suudaan (2011); waxay ku noqdeen dawlado gooni-isu-taag ah, jamhuuriyadda Somaliland-na waxay hoos timaadaa qaybtan. Saxiixayaashii asalka ahaa ee Xeerka Dastuurku waxay ku noqdeen dawlado iyada oo loo marayo ka-noqoshada. Decolonization waa “habkii ay dawladuhu uga madax-banaanaadeen boqortooyooyinkii gumaysiga ee is-aqoonsaday.”

Eritrea iyo South Sudan waa dhul ka go’ay Itoobiya iyo Suudaan, si ay u dhistaan ​​dowlado cusub. Xudduudaha Eriteriya hadda waxa la sameeyay xilligii gumaystaha Talyaanigu, ka dib waxaa loo qaybiyay Itoobiya 1950. Jabhadda Xoraynta Shacabka Ereteriya (EPLF) waxay qaadday dagaal ilaa ay xornimada ka qaadatay Ereteriya 1993. Iyadoo ay ka tirsan tahay Anglo-Masar Suudaan, Koonfurta Suudaan. waxaa loola dhaqmay sidii gobol gaar ah xilligii gumeysiga Ingiriiska. Sidoo kale jabhadda SPLA waxa ay qaaday dagaal ilaa ay Koonfurta Suudaan xornimada ka qaadatay sannadkii 2011. Sidaas si la mid ah, Somaliland waxa ay xuduudaheeda hadda saldhigtay laga soo bilaabo xilligii gumaystaha Ingiriiska, waxaanay ku doodaysaa in SNM ay dagaal la gashay ilaa ay ka gaadhay guul. xornimadii 1991kii.

Tijaabo saddex-geesood ah ayaa ka soo baxday qaanuunka dhaqameedka Afrika ee oggolaanshaha dawladaha cusub: (i) waxaa jira dhul la cayimay oo ku dhex jira madax-bannaanida bilowga ah oo la siin doono madax-bannaani; (ii) Aftida gudaha dhulka la qeexay; iyo (iii) Madax-banaanida bilawga ahi waa inay u aqoonsadaan dhulka la qeexay inuu yahay dawlad cusub. Ereteriya iyo Koonfurta Suudaan waxay lahaayeen dhul qeexan oo ay qireen Itoobiya iyo Suudaan, siday u kala horreeyaan. Eritrea waxa ay qabatay aftidii u dhaxaysay April 23 – 25, 1993, Itoobiya waxa ay Eritrea u aqoonsatay dawlad cusub April 27, 1993. Koonfurta Sudan ayaa aftigeedii ka qabsoontay January 2011, Sudan waxay u aqoonsatay Koonfurta Suudaan dawlad cusub July 8, 2011.

Labada xaaladoodba, dalka hooyo – oo aan ahayn waddan kale oo xubin ka ah Midowga Afrika – ayaa markii ugu horreysay u aqoonsaday dawladda cusub inay tahay madaxbannaani. Dalka hooyo waa inuu ku qanacdo dhismaha maamul cusub oo ka go’a gudaha, sababtoo ah waa inuu sidoo kale ka jawaabaa su’aalaha ku saabsan waxa ku dhacaya dalka hooyo oo ah dowlad ahaan iyo midnimada dhuleed ee cusub. Haddaba, Itoobiya waxay jebinaysaa xeer-dhaqameedka Afrika, iyadoo markii hore Somaliland u aqoonsatay dal madax-bannaan. Waa Soomaaliya oo ah dalka hooyo, marka hore waa in ay Somaliland u aqoonsato dal madaxbannaan. Waxaa intaa dheer, Itoobiya waxay ku xad-gudbinaysaa Xeerka Dastuuriga ah ee Midowga Afrika, gaar ahaan mabaadi’da madax-bannaanida gudaha (Qod. 4(a)), ixtiraamka midnimada dhuleed (Qod. 4(b)), iyo faragelin la’aanta arrimaha gudaha ee xubin kale. gobolka (Qod. 4(g)). Haddaba, heshiiska saldhigga ciidammada badda ee Itoobiya iyo Somaliland waa gef bareer ah oo ka dhan ah shuruucda caalamiga ah.